Vanwege de onlangs door het kabinet genomen maatregelen hebben vele horecagelegenheden en winkels hun deuren (tijdelijk) moeten sluiten. Het Corona-virus (COVID-19) is een omstandigheid die ongetwijfeld velen van ons niet konden zien aankomen maar de komende tijd veel invloed zal hebben op de bedrijfsvoering van ondernemers. In dat kader denkt u mogelijk al aan een situatie van ‘overmacht’, een bekend maar vaak niet eenduidig begrip in de volksmond. Maar rechtvaardigt de huidige ‘coronahectiek’ ook juridisch gezien een beroep op ‘overmacht’?

Bedoeling en gevolgen van een beroep op overmacht

In beginsel is een partij die tekortschiet in haar verplichtingen aansprakelijk jegens de andere partij. Het begrip tekortkoming is een ruim begrip. Hieronder valt in beginsel elke gebrekkige, onvolledige of te late nakoming van een verbintenis.

Het beroep op overmacht is bedoeld om degene die zich daar met recht op kan beroepen, (tijdelijk) te beschermen tegen een vordering tot nakoming en aansprakelijkheid van de schade die het gevolg is van het niet kunnen nakomen.

Denk bijvoorbeeld aan de situatie dat een leverancier bepaalde producten niet kan leveren aan een afnemer omdat hij zijn personeel niet kan inzetten of restaurants die allerlei verplichtingen niet kunnen nakomen omdat zij noodgedwongen moesten sluiten. In dit geval is er sprake van een tekortkoming maar kan er mogelijk een beroep op overmacht worden gedaan.

In de wet wordt overmacht omschreven als een:

• tekortkoming van een contractspartij;
• veroorzaakt door een omstandigheid die niet is te wijten aan de schuld van de contractspartij die moet nakomen, en noch krachtens wet, rechtshandeling of in het verkeer geldende opvattingen voor zijn rekening komt.

De tekortkoming moet natuurlijk wel aannemelijk én een gevolg zijn van de overmachtssituatie. Met andere woorden, als de contractspartij is getroffen door de overmachtssituatie maar nog wél zijn verplichtingen kan nakomen, al dan niet op een andere manier, kan er geen beroep worden gedaan op overmacht.

Contractuele overmachtsclausules ten opzichte van de wettelijke regeling

Veel contractspartijen hebben in hun contract of algemene voorwaarden een overmachtsclausule opgenomen (die al dan niet afwijkt van de wettelijke regeling). Afhankelijk van de inhoud van die clausule en de specifieke omstandigheden, kan een contractspartij al dan niet een (geslaagd) beroep doen op overmacht.

Door een beroep op overmacht contractueel te beperken, wordt de aansprakelijkheid van de partij die tekortschiet, minder beperkt (t.o.v. de wettelijke regeling). Een contractuele uitbreiding van het beroep op overmacht daarentegen, beperkt de aansprakelijkheid van de schuldenaar.

Contractuele overmachtsclausules worden in handelscontracten regelmatig gebruikt. In dergelijke clausules wordt vaak voor één of meer specifieke situaties overeengekomen of, en zo ja wanneer, een beroep op overmacht mogelijk is; te denken valt aan stakingen, slechte weersomstandigheden, een tekort aan personeel etc.

In het geval de wettelijke regeling van toepassing is, dan geldt dat indien nakoming van de verbintenis het leven, de gezondheid of de vrijheid van de schuldenaar of zijn familie in gevaar brengt, er in beginsel sprake is van morele onmogelijkheid om na te komen. Indien deze onmogelijkheid voor de debiteur onvoorzienbaar was en er geen sprake is van verwijtbaar handelen van zijn kant, dan zal hier dus wellicht een beroep op overmacht mogelijk zijn.

De vrees voor het intreden van bovengenoemde omstandigheden moet wel objectief gegrond zijn. Daarnaast moeten de omstandigheden van zodanige aard zijn dat zij ook een andere schuldenaar hadden kunnen treffen.

Indien de betreffende tekortkoming is ontstaan vanwege de uitbraak van een pandemie die de samenleving ontwricht, is de kans aanwezig dat een rechter een beroep op de wettelijke overmachtsbepaling gegrond zal achten.

Echter, afhankelijk van een eventuele afwijkende contractuele overmachtsbepaling, kan het antwoord op de vraag of er een rechtsgeldig beroep op overmacht kan worden gedaan, verschillen.

Aandachtspunten:

• Een situatie van overmacht kan in bepaalde gevallen ook gevolgen hebben voor het al dan niet mogen ontbinden / beëindigen / opzeggen van de overeenkomst. In principe speelt overmacht geen rol als het om de wettelijke ontbindingsbepaling gaat. Iedere tekortkoming rechtvaardigt de ontbinding van een overeenkomst volgens de wet. Wel kan hiervan zijn afgeweken in een overeenkomst of de algemene voorwaarden;
• In uw overeenkomst kunnen eventuele termijnen zijn verbonden ten aanzien van de melding aan uw contractspartij dat u niet kunt nakomen. Het is dan van belang dat u die termijn in acht neemt en uw contractspartij tijdig informeert;
• Het komt regelmatig voor dat partijen boetebedingen zijn overeengekomen die van toepassing zijn op verschillende verplichtingen. Zo kan aan een tekortkoming een boete zijn verbonden terwijl in hetzelfde contract het beroep op de overmachtsbepaling is beperkt ten opzichte van de wettelijke regeling. In sommige gevallen kan men dan alsnog door een beroep te doen op de derogerende werking van de redelijkheid en billijkheid, onder het boetebeding uitkomen;
• In sommige gevallen kan ook een geslaagd beroep worden gedaan op de wettelijke regeling ten aanzien van onvoorziene omstandigheden. In dat geval mag de andere contractspartij van de contractspartij die is getroffen door deze onvoorziene omstandigheden geen ongewijzigde instandhouding van de overeenkomst verlangen. De rechter kan de gevolgen van de overeenkomst in dat geval wijzigen of de overeenkomst ontbinden. De uitkomst daarvan is bepalend aan de hand van wat partijen van elkaar mogen verwachten.

Bekijk dus goed uw contracten en informeer uw contractspartij tijdig. Indien u advies wenst over uw concrete situatie, kijken wij graag met u mee. U kunt contact opnemen met Ton van Oosten, t 31 10 313 39 03, e-mail: ton.van.oosten@dvan.nl